Katarzyna Okulicz-Kozaryn

Profilaktyka uzależnień czy zachowań ryzykownych dla zdrowia?

„Profilaktyka uzależnień” to sformułowanie wygodne w użyciu (bo stosunkowo krótkie), acz niepoprawne i niezgodne z aktualną wiedzą medyczną. Niepoprawne, ponieważ sugeruje, że problemem wymagającym szczególnej uwagi i profilaktyki są „uzależnienia”. Uzależnienia, czyli stan, w którym człowiek traci kontrolę nad tym co robi, jakie i w jakich ilościach środki przyjmuje, pomimo szkód jakie w związku z tym ponosi. Niezgodne z aktualną wiedzą, gdyż medycyna odchodzi od terminu „uzależnienie” na rzecz „zaburzeń spowodowanych używaniem substancji lub zachowaniami uzależniającymi”. Najlepszym tego przykładem jest Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11. Są w niej opisane zaburzenia spowodowane używaniem substancji, które wynikają z jednorazowego lub wielokrotnego ich używania. Przy czym, zauważa się, że zazwyczaj początkowe użycie substancji daje przyjemne lub atrakcyjne efekty psychoaktywne, które są satysfakcjonujące i wzmacniają się przy wielokrotnym użyciu. Natomiast przy ciągłym stosowaniu mogą powodować uzależnienie. Mogą również powodować liczne formy szkód, zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i fizycznego.

Tak więc, uzależnienie jest jedynie wierzchołkiem góry lodowej, której podstawę tworzą zachowania, które mogą, ale nie muszą, prowadzić do uzależnienia. Te zachowania mogą polegać na używaniu substancji psychoaktywnych albo angażowaniu się w aktywności, które mogą prowadzić do rozwoju uzależnień behawioralnych1W ICD-11 kategoria „zaburzenia spowodowane zachowaniami uzależniającymi” obejmuje rozpoznawalne i klinicznie znaczące objawy cierpienia i zakłóceń funkcjonowania, które rozwijają się w wyniku powtarzających się zachowań nagradzających (innych niż używanie substancji psychoaktywnych). Zaburzenia spowodowane zachowaniami uzależniającymi obejmują zaburzenia związane z hazardem i zaburzenia związane z grami (online lub offline).. I zawsze są związane z większym lub mniejszym ryzykiem szkód, które mogą wystąpić zanim rozwinie się uzależnienie. Przykładem może tu być spowodowanie wypadku przez kierowcę, który nie jest uzależniony ale usiadł za kierownicą po wypiciu alkoholu albo zatrucie jedną z nowych substancji psychoaktywnych nastolatka, który nigdy wcześniej nie sięgał po żadne „dopalacze” lub bardziej tradycyjne środki odurzające.

Dlatego za bardziej poprawne i ogólne pojęcie, które oddaje lepiej sens profilaktyki adresowanej zwłaszcza do młodych ludzi, wśród których uzależnienia występują stosunkowo rzadko, jest „profilaktyka używania substancji psychoaktywnych” lub szerzej: „profilaktyka zachowań ryzykownych”. To określenie, przenosi ciężar aktywności profilaktycznej z tego, co jest kulminacją pewnego procesu, na jego wcześniejsze etapy: eksperymentowanie, powtarzanie, intensyfikacja – wzrastające zaangażowanie. Możliwy schemat dojścia do zaburzeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych przedstawia ryc. 1.

To przesunięcie uwagi z końca na początek procesu rozwoju uzależnienia jest istotne dlatego, że podkreśla znaczenie wczesnego rozpoczęcia działań profilaktycznych. Nie wtedy, gdy występują już zachowania ryzykowne ale wtedy, gdy może dojść do pierwszych prób lub wtedy, gdy żadne zachowania ryzykowne jeszcze nie nastąpiły. Profilaktyka to przecież środek zapobiegawczy, a trudno jest zapobiegać czemuś, co już zaistniało.

Typy profilaktyki

Dlatego też, zgodnie z aktualną wiedzą naukową, rekomenduje się rozpoczynanie działań profilaktycznych jak najwcześniej, tzn. wtedy, gdy nie występują jeszcze zachowania ryzykowne dla zdrowia, a jedynie czynniki, które zwiększają ryzyko ich wystąpienia. Gdy już pojawią się problemy, można spróbować powstrzymać ich rozwój poprzez działania z pogranicza profilaktyki i terapii2Syntetyczne zestawienie rekomendowanych form profilaktyki można znaleźć np. w Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii w 2023 roku, str. 56..

Profilaktyka wad wrodzonych

Pierwsze czynniki ryzyka mogą wystąpić już na etapie życia płodowego, np. w postaci picia alkoholu lub używania innych substancji psychoaktywnych przez matkę. Jeżeli takie zachowania matki doprowadzą do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego dziecka, to będzie mu trudniej niż rówieśnikom bez wad wrodzonych poradzić sobie w życiu i m.in. uniknąć ryzyka związanego z używaniem substancji psychoaktywnych3Więcej na ten temat: http://www.ciazabezalkoholu.pl/ (dostęp: 31.12.2022).

Profilaktyka selektywna4Profilaktyka selektywna oznacza działania adresowane do grup osób o podwyższonym poziomie ryzyka zachowań niebezpiecznych dla zdrowia. w pierwszych miesiącach życia dziecka

Również po urodzeniu, niektóre dzieci, bardziej niż inne, są narażone na działanie czynników, które mogą mieć niekorzystny wpływ na ich rozwój, a w perspektywie kilkunastu lub kilkudziesięciu lat, prowadzić do używania substancji psychoaktywnych lub zachowań uzależniających. Chodzi tu przede wszystkim o dzieci, których rodzice słabo sobie radzą z wypełnianiem funkcji opiekuńczych i wychowawczych5Przyczyny takich trudności mogą być bardzo różne i ich omawianie wykracza poza ramy tego tekstu.. Ich celem jest stworzenie jak najlepszych podwaliny pod dalszy rozwój fizyczny, emocjonalny, poznawczy i społeczny dziecka, by jak najlepiej sobie radziło w kolejnych latach. W tym wypadku, działania profilaktyczne mogą polegać np. na zapewnieniu dziecku bezpieczeństwa i komfortu fizycznego (np. dostarczanie pampersów, dofinansowanie ogrzewania), odpowiedniej diety i systematycznym monitorowaniu stanu jego zdrowia. Niezwykle ważna jest też praca z rodzicami (opiekunami), którzy bez pomocy specjalistów nie są w stanie zaspokoić potrzeb psychologicznych dziecka i nawiązać więzi emocjonalnej, która będzie podstawą do budowania dobrych relacji z ludźmi w przyszłości6Polecana literatura: John Bowlby, Przywiązanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020..

Profilaktyka selektywna i uniwersalna7Profilaktyka uniwersalna oznacza działania adresowane do wszystkich, niezależnie od tego, czy w grupie są osoby bardziej lub mniej narażone na ryzyko. w okresie przedszkolnym i szkolnym

Rozwijanie umiejętności wychowawczych rodziców ale także innych osób sprawujących opiekę lub zajmujących się edukacją dzieci, jest jedną z rekomendowanych form profilaktyki. Może się ono przydać wszystkim dorosłym, zwłaszcza gdy dzieci dorastają, wchodzą w nowe środowiska, próbują wielu nowych rzeczy i aktywności, a przez to wszystko są coraz bardziej narażone na różne czynniki ryzyka. Wszystkie znaczące w życiu dziecka osoby dorosłe powinny przede wszystkim wspierać jego wszechstronny, prawidłowy rozwój i pomagać w budowaniu dobrych relacji z rówieśnikami i radzeniu sobie z różnymi problemami życiowymi.

W ramach profilaktyki warto więc rozwijać u dzieci i młodzieży tzw. umiejętności społeczne (m.in.: nawiązywania kontaktów, radzenia sobie z presją społeczną, współpracy, rozwiązywania konfliktów) i indywidualne (m.in. krytycznego myślenia, samokontroli, radzenia sobie z emocjami, planowania). Właśnie na takie cele nastawiona jest większość programów profilaktycznych przeznaczonych do realizacji w placówkach oświatowych8Porównaj: https://programyrekomendowane.pl/ (dostęp: 31.12.2022). Jednak realizacja takich programów, to nie wszystko, co może pełnić funkcje profilaktyczne w szkole. Ważne są też inne czynniki, które sprawiają, że dzieci czują się w szkole dobrze i bezpiecznie czyli to, co składa się na szeroko pojmowane klimat i kulturę instytucji.

Narzędziem kształtowania kultury szkoły są przede wszystkim wspólnie wypracowane i podzielane przez pracowników wartości znajdujące wyraz w konkretnych działaniach każdego z nich podejmowanych po to, by szkoła była taka, jaka (ich zdaniem) powinna być. Dotyczy to m.in. celów nauki, które mogą być zorientowane na opanowanie i rozumienie materiału przez uczniów (czyli przyjmuje się założenie, że wiedza sama w sobie jest wartością i jej gromadzenie ma sens a uczniowie są doceniani za poprawę, samodzielne myślenie, zaangażowanie) a nie na ocenę uzdolnień, porównywanie z innymi uczniami, rywalizację9Więcej informacji: https://pedagogiczna.pl/klimat-szkoly-kultura-szkoly/ (dostęp: 31.12.2022). Elementem kultury są też wewnątrzszkolne przepisy i regulaminy.

Klimat szkoły jest natomiast rzeczywistością psychologiczną, tzn. zależną od percepcji zjawisk zachodzących w szkole przez osoby zaangażowane w interakcje na jej terenie – uczniów i nauczycieli. Dobry klimat sprawia, że uczniowie lubią szkołę, czują się z nią związani, chętnie do niej uczęszczają i angażują się w naukę. A dzięki temu, mają większe szanse na unikanie problemów (w tym też związanych z używaniem substancji psychoaktywnych lub zachowaniami uzależniającymi), osiągnięcie dobrego wykształcenia, a w efekcie – lepszego statusu w życiu dorosłym.

Profilaktyka wskazująca10Profilaktyka wskazująca oznacza działania adresowane do osób z grup o zdecydowanie wysokim poziomie ryzyka lub tych, którzy już zachowują się w sposób ryzykowny dla zdrowia (np. próbowali już substancji psychoaktywnych). w okresie dorastania i dorosłości

Eksperymentalne lub okazjonalne używanie substancji psychoaktywnych lub pierwsze próby i zainteresowanie hazardem albo grami (czyli, w terminologii medycznej, zachowaniami uzależniającymi) nie oznaczają uzależnienia i nie wymagają terapii. Opisane powyżej formy profilaktyki, adekwatne w sytuacji, gdy jeszcze nie doszło nawet do tych pierwszych prób, też mogą się okazać niewystarczające by zahamować proces (ryc. 1), który już się rozpoczął. W takich przypadkach rekomendowane są działania zindywidualizowane, oparte na zrozumieniu potrzeb każdej jednostki. Dobre efekty przynosi praca w duchu dialogu motywującego11Polecana literatura: William R. Miller, Stephen Rollnick, Dialog motywujący. Jak pomóc ludziom w zmianie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014., w której każda interwencja jest dostosowana do sposobu funkcjonowania i gotowości do zmiany zachowania danej osoby. Często skuteczne są już krótkie, nawet kilkuminutowe interwencje, prowadzone przez kompetentnych specjalistów, np. lekarzy, psychologów lub terapeutów uzależnień12Więcej na ten temat: https://www.parpa.pl/phocadownloadpap/WHO/podrecznik%20who%20po%20kor_II.pdf (dostęp: 31.12.2022).

Profilaktyka w społeczności lokalnej

Wszystkie opisane powyżej działania profilaktyczne powinny być prowadzone w sposób adekwatny do potrzeb poszczególnych grup i pojedynczych odbiorców, skoordynowany, zapewniający kontynuację wraz z dorastaniem i przechodzeniem dziecka na kolejne poziomy edukacji. Działania profilaktyczne realizowane np. w środowisku rodzinnym, szkolnym lub placówce ochrony zdrowia mogą być też znacząco wzmacniane poprzez działania o charakterze środowiskowym, np. ograniczające dostępność substancji psychoaktywnych, kampanie medialne, czy też dbanie o bezpieczeństwo w miejscach spędzania czasu wolnego i zabawy.

Takie kompleksowe ujęcie profilaktyki jest możliwe z perspektywy społeczności lokalnej, którą tworzą ludzie i instytucje funkcjonujący w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej tożsamości. W warunkach polskich, społecznościami które mają największy potencjał profilaktyczny (między innymi ze względu na obowiązujące przepisy dotyczące finansowania ze środków na realizacje gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii) są gminy13Porównaj: Grażyna Świątkiewicz, Profilaktyka w społecznościach lokalnych [w:] Grażyna Świątkiewicz (red.), Profilaktyka w środowisku lokalnym, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa, 2002; Rozdział 3, str. 33–47.. Warunkiem powodzenia jest tu wiedza i zaangażowanie osób kluczowych oraz uznanie zdrowego rozwoju dzieci i młodzieży za priorytetowy cel długofalowej polityki lokalnej.

Zadania profilaktyki

Wracając do tytułu niniejszego tekstu, spróbujmy jeszcze odpowiedzieć na pytanie o to jakie właściwie są zadania profilaktyki zachowań ryzykownych. Powyższe omówienie typów profilaktyki może wskazywać, że właściwie jest ona tożsama z wychowaniem i ma też wiele wspólnego z edukacją, promocją zdrowia psychicznego, pomocą socjalną lub terapią. Wszystko to prawda, jeśli chodzi o metody oddziaływania.

Tym co wyróżnia profilaktykę jest cel jaki sobie stawia. A jest nim ograniczenie zachowań ryzykownych. Cel ten jest bardzo ambitny, ponieważ jego osiągnięcie jest dużo trudniejsze niż osiągnięcie celów edukacyjnych (np. wzrost wiedzy), wychowawczych (np. dobre relacje z innymi ludźmi, wypełnianie obowiązków), promocji zdrowia psychicznego (np. radzenie sobie ze stresem), socjalnych (np. zapewnienie opieki). Nadrzędne cele promocji zdrowia, edukacji itp. mogą być jedynie celami szczegółowymi (pośrednimi) profilaktyki zachowań ryzykownych. Innymi słowy, ich osiągnięcie może być etapem przybliżającym nas do osiągnięcia celu głównego profilaktyki.

Dlatego też jedynymi wskaźnikami po których można poznać, czy profilaktyka jest skuteczna, są dane pokazujące zmiany w zakresie liczby osób zachowujących się ryzykownie lub częstotliwości zachowań ryzykownych. Obserwowane w związku z prowadzonymi działaniami pozytywne zmiany w zakresie wiedzy na temat ryzykownych zachowań, postaw wobec takich zachowań, umiejętności interpersonalnych czy indywidualnych (czyli w zakresie jakichkolwiek czynników, które mogą ale nie muszą mieć związku z zachowaniami ryzykownymi) nie są dowodem potwierdzającym osiągnięcie celów profilaktyki.

Przypisy

  • 1
    W ICD-11 kategoria „zaburzenia spowodowane zachowaniami uzależniającymi” obejmuje rozpoznawalne i klinicznie znaczące objawy cierpienia i zakłóceń funkcjonowania, które rozwijają się w wyniku powtarzających się zachowań nagradzających (innych niż używanie substancji psychoaktywnych). Zaburzenia spowodowane zachowaniami uzależniającymi obejmują zaburzenia związane z hazardem i zaburzenia związane z grami (online lub offline).
  • 2
  • 3
    Więcej na ten temat: http://www.ciazabezalkoholu.pl/ (dostęp: 31.12.2022)
  • 4
    Profilaktyka selektywna oznacza działania adresowane do grup osób o podwyższonym poziomie ryzyka zachowań niebezpiecznych dla zdrowia.
  • 5
    Przyczyny takich trudności mogą być bardzo różne i ich omawianie wykracza poza ramy tego tekstu.
  • 6
    Polecana literatura: John Bowlby, Przywiązanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020.
  • 7
    Profilaktyka uniwersalna oznacza działania adresowane do wszystkich, niezależnie od tego, czy w grupie są osoby bardziej lub mniej narażone na ryzyko.
  • 8
    Porównaj: https://programyrekomendowane.pl/ (dostęp: 31.12.2022)
  • 9
  • 10
    Profilaktyka wskazująca oznacza działania adresowane do osób z grup o zdecydowanie wysokim poziomie ryzyka lub tych, którzy już zachowują się w sposób ryzykowny dla zdrowia (np. próbowali już substancji psychoaktywnych).
  • 11
    Polecana literatura: William R. Miller, Stephen Rollnick, Dialog motywujący. Jak pomóc ludziom w zmianie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014.
  • 12
  • 13
    Porównaj: Grażyna Świątkiewicz, Profilaktyka w społecznościach lokalnych [w:] Grażyna Świątkiewicz (red.), Profilaktyka w środowisku lokalnym, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa, 2002; Rozdział 3, str. 33–47.