Baza programów rekomendowanych jako źródło wiedzy o programach profilaktycznych

Anna Borkowska

Realizacja programów profilaktycznych stanowi integralny element lokalnej polityki ograniczania zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży określonej w gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii. Działania profilaktyczne nałożone zostały także jako ustawowy obowiązek na placówki systemu oświaty, w tym w szczególności szkoły, ośrodki wychowawcze i poradnie psychologiczno-pedagogiczne.

Na realizację tych działań samorządy lokalne wydają znaczną część środków finansowych przeznaczonych na gminne programy profilaktyki. Rzadko niestety wysokość środków przeznaczanych na organizację przedsięwzięć adresowanych do dzieci i młodzieży idzie w parze z ich efektywnością. Według raportu Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom¹Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii w 2023 roku, Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, Warszawa 2022. większa część programów realizowanych w szkołach i finansowanych przez gminy to propozycje o nieznanej jakości i efektywności, a decyzje o realizacji konkretnych przedsięwzięć podejmowane są bez należytego oparcia w diagnozie i wiedzy naukowej na temat skutecznych strategii profilaktycznych. Przykładowo w 2021 roku na realizację programów rekomendowanych wydanych zostało jedynie 27% środków przeznaczonych przez gminy na programy i działania profilaktyczne. Takie programy realizowane były zaledwie w co trzecim samorządzie lokalnym. Duży procent działań stanowią nadal krótkie, incydentalne formy edukacji takie jak: prelekcje, pogadanki, projekcje filmów, festyny, spektakle profilaktyczne czy imprezy plenerowe i sportowe mimo, iż z badań wynika, że krótkie, okolicznościowe, nie sprawdzone programy są nieskuteczne, a niektóre mogą być wręcz szkodliwe. Tego rodzaju działania są chętnie organizowane przez placówki oświatowe i finansowane przez decydentów, ponieważ zapewniają bardzo dużą grupę uczestników, są łatwe we wdrażaniu, mają potencjał wzbudzania emocji i przykuwania uwagi odbiorców poprzez „widowiskowy” lub rozrywkowy charakter. Niestety poza poprawieniem szkolnych lub samorządowych statystyk nie realizują podstawowego celu profilaktyki, jakim jest zapobieganie zachowaniom ryzykownym.

Obecnie programom promocji profilaktycznym stawia się coraz wyższe wymagania – powinny one dawać gwarancję skuteczności, rzeczywiście zapobiegać zachowaniom ryzykownym i poprawiać funkcjonowanie ich adresatów. W przypadku programów szkolnych wymagania te nabierają szczególnego znaczenia z uwagi na specyfikę grupy, do której są kierowane. Dzieci i młodzież to grupa szczególnie wrażliwa ze względu na niezakończony jeszcze proces dojrzewania zarówno emocjonalnego, jak i poznawczego. Źle skonstruowany, czy źle dobrany program może spowodować więcej szkód u dzieci niż u osób dorosłych – słuszne w zamierzeniu działanie przyniesie poważne straty lub będzie co najmniej nieskuteczne.

Podnoszenie jakości działań mających na celu ochronę zdrowia psychicznego, w tym promocję zdrowia i profilaktykę, od lat znajduje się wśród priorytetów centralnych instytucji zajmujących się profilaktyką uzależnień. Instytucje te dążą do wprowadzenia oraz upowszechniania kryteriów dobrej jakości i ujednoliconych standardów działań profilaktycznych. Przykładem takich rozwiązań na szczeblu krajowym jest, funkcjonujący od 2010 roku, System Oceny i Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia. Założenia i procedury systemu rekomendacji zostały przygotowane przez trzy ośrodki krajowe: Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (powstałe z połączenia Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych), Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii²System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2010.. Podstawę do opracowania jego założeń stanowił system oceny i ewidencjonowania programów profilaktycznych w ramach programu EDDRA (Exchange Drug Demand Reduction Action) prowadzonego przez Europejskie Centrum Monitorowania Problemu Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA).

Celem systemu rekomendacji jest podnoszenie jakości programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego, upowszechnianie sprawdzonych praktyk i programów profilaktycznych opartych na dowodach naukowych, a także popularyzacja wiedzy na temat skutecznych strategii profilaktycznych oraz metod konstruowania programów.

W ramach systemu rekomendacji dokonywana jest ocena programów promocji zdrowia psychicznego, profilaktyki uzależnień (profilaktyka narkomanii, profilaktyka problemów alkoholowych) oraz programów profilaktyki innych zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. O uzyskanie rekomendacji mogą ubiegać się podmioty odpowiedzialne za opracowanie lub realizację programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. Programy, które otrzymają rekomendację umieszczane są w elektronicznej bazie znajdującej się na stronie www.programyrekomendowane.pl Do bazy trafiają jedynie przemyślane projekty, oparte na solidnych podstawach teoretycznych, wykorzystujące współczesną wiedzę o czynnikach ryzyka i chroniących, mające jasno określone cele i adekwatnie do nich dobrane działania. Wszystkie programy zostały poddane przynajmniej ewaluacji procesu, część z nich również ewaluacji wyników, dzięki czemu wiadomo, jakich efektów można oczekiwać w wyniku ich realizacji. Programy wyposażone są w odpowiednie materiały edukacyjne, a ich autorzy bądź instytucje odpowiedzialne za implementację zapewniają szkolenia dla realizatorów. Obecnie w bazie znajduje się 27 programów reprezentujących różne poziomy oddziaływań profilaktycznych. Sześć z nich to programy promocji zdrowia psychicznego, siedemnaście to projekty z nurtu profilaktyki uniwersalnej, dziewięć – profilaktyki selektywnej, a trzy z nich to programy z poziomu profilaktyki selektywnej przeznaczone dla dzieci i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka.

System rekomendacji jest nie tylko bazą programów rekomendowanych. Jego kluczowym elementem są standardy – szczegółowe wymagania odnoszące się do jakości programu, etapów jego planowania i realizacji. Do każdego standardu opracowane zostały kryteria oceny pozwalające na określenie, w jakim stopniu dany program wypełnia poszczególne standardy stawiane programom wysokiej jakości. Standardy łącznie z kryteriami służą do dokonywania oceny jakości programów oraz pełnią rolę zaleceń użytecznych przy opracowywania programu. Dzięki temu stanowią z jednej strony szczegółową instrukcję dla autorów, jakie czynniki powinni uwzględnić przy tworzeniu programu, a z drugiej mogą być wykorzystywane jako narzędzie dla decydentów finansujących programy (np. samorządów, dyrektorów szkół) do oceny ofert, które do nich spływają.

Aby program mógł być umieszczony w bazie programów rekomendowanych musi spełniać wymagania zebrane w kilku kategoriach, m.in.:

• Opis problemu – w programie powinna być określona natura i rozmiar zjawiska, którego dotyczy program, grupa docelowa, czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące, a problem powinien być sformułowany na podstawie diagnozy,
• Cele programu – program powinien mieć określony główny cel adekwatny do zidentyfikowanego problemu oraz cele szczegółowe wskazujące drogi osiągnięcia celu głównego,
• Założenia programu – program powinien opierać się na sprawdzonej koncepcji teoretycznej umożliwiającej wyjaśnienie mechanizmów leżących u podłoża problemu, któremu program ma przeciwdziałać oraz wskazującej, na jakie na czynniki ryzyka i czynniki chroniące należy oddziaływać, zawierać uzasadnienie wyboru konkretnego sposobu rozwiązania problemu,
• Grupa docelowa – program powinien mieć jasno określonych odbiorców, do których adresowane będą działania, a także kryteria kwalifikacji/wyłączenia uczestników programu,
• Działania – rodzaj, długość i intensywność działań oraz metody i techniki wykorzystywane do ich realizacji powinny wynikać z celów programu, być adekwatne do specyfiki grupy docelowej oraz powinny opierać się na skutecznych strategiach profilaktycznych,
• Nakłady – w programie powinny być wskazane zasoby materialne i osobowe niezbędne do realizacji działań, dobrane odpowiednio do zakresu i rodzaju zaplanowanej interwencji,
• Implementacja – program powinien mieć opracowany plan wdrożenia obejmujący m.in.: zaplanowanie sposobu dotarcia do odbiorców programu, określenie sposobu, w jaki zostanie zapewniony nadzór nad jakością programu, monitorowanie realizacji, wprowadzanie zmian w programie w efekcie ewaluacji procesu, określenie sposobu szkolenia realizatorów itp.,
• Ewaluacja wdrażania programu i ocena jego efektów – warunkiem koniecznym jest poddanie programu ocenie . program powinien mieć zaplanowaną ewaluację, tj. określone sposoby pozwalające stwierdzić, czy jest on realizowany zgodnie z zamierzeniami i czy osiąga rezultaty, które były zaplanowane; minimalnym wymogiem stawianym programom profilaktycznym jest ewaluacja procesu.

Szczegółowy opis wytycznych dla programów aspirujących do banku programów rekomendowanych można znaleźć na stronie https://programyrekomendowane.pl/strony/artykuly/standardy-opisu,10

W zależności od stopnia spełnienia kryteriów jakości program może otrzymać rekomendację na jednym z trzech poziomów:

• Program obiecujący – to program oceniony pozytywnie pod względem przyjętych założeń teoretycznych i wyników ewaluacji procesu, co pozwala przypuszczać, że może przynosić oczekiwane efekty, jednak nie posiadający dowodów na pozytywny wpływ na zachowania odbiorców,
• Dobra praktyka – program oceniony pozytywnie pod względem przyjętych założeń teoretycznych i wyników ewaluacji formatywnej lub ewaluacji wyników
• Program modelowy – to program, który uzyskał najwyższe oceny niezależnych recenzentów we wszystkich kategoriach i legitymuje pozytywnym wpływem na zachowanie lub zdrowie psychiczne odbiorców potwierdzonym w poprawnych metodologicznie badaniach ewaluacyjnych.

Rekomendacja przyznawana jest programom na okres 5 lat, z możliwością przedłużenia na wniosek podmiotu odpowiedzialnego za program. Udzielana jest łącznie przez wszystkie instytucje – odpowiedzialne za wdrażanie systemu rekomendacji: Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Baza programów rekomendowanych jest zamieszczona na stronie prowadzonej przez Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom https://www.programyrekomendowane.pl/. Poza informacjami dotyczącymi systemu rekomendacji programów oraz listy programów wraz ze szczegółowym ich opisem, na stronie można znaleźć kwestionariusz aplikacyjny dla autorów pragnących zgłosić swój projekt do banku programów, a także bogatą bibliotekę publikacji z obszaru profilaktyki, efektywnych strategii profilaktycznych oraz metod konstruowania i ewaluacji programów spełniających kryteria wysokiej jakości.

Przypisy

• 1
  Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii w 2023 roku, Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, Warszawa 2022.
• 2
  System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2010.